تولیدات داخلی؛ فرصت‌ها و تهدیدها(قسمت اول)

امروزه مساله مهم استفاده از ظرفیتهای تولید داخلی در خرید و مصرف کالاهای ایرانی از مباحثی است که به عنوان یک الزام تاریخی مورد توجه و تاکید نخبگان،کارشناسان و صاحبنظران اقتصادی قرار دارد ؛ موضوعی که بعنوان یکی از آمالهای انقلاب اسلامی مورد توجه بنیانگذار انقلاب اسلامی و مقام معظم رهبری قرار داشته است.

رسیدن به خود اتکایی در تولید، سنگ بنایی است بر رشد و توسعه کشور که می تواند مباحث مرتبط با رونق فضای کسب وکار ، رشد اشتغال، کاهش بیکاری و در مجموع رونق اقتصادی کشور را به دنبال داشته باشد.

با نگاهی به جریان توسعه ایران در طول قریب به چهل سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی می توان مدعی شد که موضوع خودباوری، اعتماد، اتکاء به خود بعنوان یک اصل مهم در جامعه نهادینه شده است.

این موضوع و اعتماد به نیروی متخصص بومی در بسیاری از علوم و دانشها توانسته است ایران را در تولید علم و بومی سازی بسیاری از فناوری‌های نوین در جهان در جایگاه شایسته و مناسبی قرار دهد. موضوعی که تصور آن شاید برای بسیاری از کارشناسان و صاحبنظران و حتی مردم عادی در بدو انقلاب غیر قابل حصول می نمود.

امروزه موفقیت کشور در بسیاری از دانشها مثل دانش هسته ای ، پزشکی، سد سازی ، احداث نیروگاه های بزرگ، دانش نظامی، فناوری نانو و بسیاری از دانش ها غیر قابل انکار است و این مهم با همت و تلاش همه جوانان و نیروهای انقلابی و اتکاء به توان و همت مردمی اتفاق افتاده است.

با این حال در حوزه اقتصاد و مدیریت نظام تولید صادرات محور و استفاده از تولیدات و محصولات داخلی با وجود همه تاکیدات و تلاشهای صورت گرفته، نتایج قابل قبولی به دست نیامده و لازم است ضمن بررسی و کالبد شکافی موضوع با همکاری و هماهنگی حوزه های ذیربط به راهکار‌ها و شیوه های اجرایی مناسبی دست یابیم.

در حوزه سازماندهی و مدیریت جریان تولید کشور خلاء های بسیار زیادی وجود دارد که این خلاءها از نبود یک شیوه و نظام مناسب تولیدی از بدو آغاز فرایند توسعه ناشی می‌شود. نظام تولید بومی به سبب برخی نا بسامانی ناشی از اتخاذ سیاست های کوتاه مدت در این عرصه و اتخاذ راهکارهای خودکامانه حاکمان کشور در قبل از پیروزی انقلاب از اساس بر بنیان مناسبی طراحی نشد و در دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم به سبب تحولات و مشکلات سیاسی متاثر بر جریان اقتصادی از یک سو و اجرا نشدن برنامه‌های مناسب اقتصادی، فرهنگی از سوی دیگر، نتوانست مراحل رشد مناسب مورد انتظار را طی کند؛ از آنجایی که دستیابی به قله های افتخار و موفقیت یک کشور در گرو ارتقاء جایگاه علمی و توان اقتصادی آن کشور ارزیابی می شود و این موضوع هم حاصل نمی شود بجز با همکاری همه ارکان ذی مدخل در این موضوع؛ لذا برای ارتقاء جایگاه نظام تولید کشور و افزایش توان اقتصادی آن لازم است تمام برنامه ریزی ها و امور مرتبط با موضوع توسعه با همکاری و معاضدت همه ارکان صورت پذیرد. در واقع تلاش شده است با گنجاندن موضوع توسعه در بسیاری از برنامه‌ها و اسناد بالادستی مانند سند چشم‌انداز 1404 کشور ، راهبردهای مبتنی براقتصاد مقاومتی، سندبرنامه توسعه پنجم ، افق‌های برنامه ششم وبسیاری از طرح های خرد و کلان، به راهکاری مناسب و مطلوب در این خصوص دست پیدا کند.

مسلم این که در فرایند فعلی تمامی ارکان موثر در جریان تولید تا مصرف یعنی تولید کننده، مصرف کننده و حاکمیت، هرکدام از شرایط موجود ابراز نارضایتی می کنند. بسیاری از تولید کنندگان از مشکلات فعالیت تولیدی در کشور و نبود حمایت دولت و کمبود بازار مناسب ابراز گلایه می کنند. از سوی دیگر مصرف کننده داخلی از کیفیت محصولات تولیدی ناراضی بوده و نگاه خود را از تولیدکننده داخلی به محصولات مناسب خارجی دوخته است؛ دولت هم از رکود تورمی و مشکلات ناشی از نبود رونق فضای کسب و کار بسیار نگران است و افزایش یا دوام این شرایط را برای جامعه به هیچ وجه مناسب نمی داند.

از سوی دیگر،نظام حمایتی بانکی کشور از کارآمدی مناسبی برای حمایت از تولید برخوردار نیست و از سویی تهدید سرمایه گذاری های غیر مولد را عامل این ناکارآمدی می داند. اما همه این ارکان مختلف در یک موضوع باهم متفق بوده و آن اینکه ادامه روند موجود را برای بقا و دوام نظام اقتصادی کشور مناسب نمی دانند و این اتفاق نظر می‌تواند نقطه آغاز مناسبی برای برون رفت از شرایط ناگوار موجود باشد.

از طرف دیگر برون رفت از این فضا یعنی رفع گره های اشتغال، مهار تورم، جلوگیری از رکود و بسیاری از موضوعات مبتلابه جامعه مباحثی هستند که تنها بارونق فضای تولید و کسب و کار و انجام فعالیت های مولد ایجاد خواهد شد و رسیدن به این مهم هم تنها از مسیر تعامل سازنده و مناسب مردم، تولید کنندگان و دولت امکان پذیر است. 

فعالیت و تلاش سه رکن ذکر شده بصورت توامان می تواند راهگشای مشکلات تولید، مصرف و مدیریت منابع باشد و البته مجاهدت هریک از این ارکان به تنهایی هم برای حصول به نتیجه موفقیت آمیز نخواهد بود.

در شرایط فعلی دولت با اصلاح و تصویب قوانین و مقررات تلاش دارد که بسترهای لازم را برای رونق فضای کسب وکار فراهم کند ولی در همین موضوع هم در صورتی که اصلاحات و رفع موانع و قوانین حاکم بر روابط تولید و تجارت بصورت یکپارچه و هماهنگ باهم صورت نگیرد، وضع قوانین و اصلاح آنها تاثیر مناسبی نخواهد داشت؛ نظام مالیاتی و سیستم بانکداری در خدمت صنعت و توسعه، فراهم کردن سیاست های تشویقی و ترغیبی برای تولید، تسهیل واردات مواد اولیه و ماشین آلات صنعتی، حمایت از اختراعات و ابداعات، محافظت از سرمایه های مردم در نظام اقتصادی و بانکی، پالایش نظام بورس از فعالیت های غیر حرفه ای و مخرب، حذف مدیران دولتی انتصابی در بنگاه های بزرگ دولتی و انحصاری و رفع بسیاری موضوعات دیگر می‌تواند بستر را برای رونق تولید صادرات محور فراهم کند.

با نگاهی اجمالی به شرایط فعلی تولید کشور و ترسیم فضای حاکم برآن می توان ضمن اطلاع از جریان های مختلف موجود به مسائل ، مشکلات و نارسایی های آن تا حدودی واقف شد. آگاهی از این فضا می تواند همگان را در اتفاق نظر ملی برای حمایت و همراهی با جریان سازنده جهاد ملی در خصوص توسعه اقتصادی تا حدودی متفق گرداند.

شایان ذکر است: این تقسیم بندی انجام شده براساس شرایط عینی موجود بوده و با تحلیل و ارزیابی آنها صورت گرفته است. جریان تولید کشور از بدو پیروزی انقلاب با موضوعات و مشکلات عارضی بر اقتصاد ایران همواره دست به گریبان بوده و همواره از وجود مشکلاتی چون تحریم ها، رکود، تورم، استهلاک دستگاه ها و خطوط تولید، تولید غیر اقتصادی و سنتی و... در رنج بوده است، ولی جریان تولید کشور با همه نوسانات و فراز و نشیب های پشت سر توانسته است فعالیت کند و حتی در ابعادی به موفقیت هایی هم دست یابد. 

1-یک دسته از تولیدات موجود در بازار داخلی ازکیفیت مناسبی برخوردار نیست که شاید علت آن رکود کسب و کار و نبود مسئولیت پذیری تولید کننده در قبال محصولات و در نهایت نبود اقبال و توجه عمومی به این قبیل کالاهاست .البته در این میان گروههای خاصی از مردم هم به سبب نبود استطاعت مالی مجبور به استفاده از این نوع محصولات هستند. در این دسته، بنگاه از بهره وری مناسبی از جریان تولیدی برخوردار نیست و این قبیل واحدها باکاهش تولید و سوددهی نامناسب مواجه هستند.

وجه غالب این نوع جریان عبارت است از رکودتولید، زیان های انباشته شرکت، بدهی های بانکی فراوان تاریخ گذشته، فعالیت با حداقل ظرفیت اسمی، سوددهی نامناسب ،نبود رضایت کارگران از شرایط موجود و... در این نوع فعالیت تولیدی، کالا با افزایش هزینه هایی در فرایند تولید مواجه بوده و امکان افزایش تولید به سبب بی اقبالی عمومی با ظرفیت کامل میسر نیست. در این جریان، موضوع حقوق مصرف کننده و توجه به خواست و نیاز آن مطرح نبوده و تولید کننده فقط به صرف نیاز و ضرورت تولید به سبب انحصاردر کشور مبادرت به فعالیت می کند. در این گروه بسیاری از تولیدات انحصاری و غیر قابل رقابت هم قرار دارند.

2-دسته دیگری ازجریان تولید در کشور وجود دارد که تولید از کیفیت و کمیت مناسب و مطلوبی برخوردار است، ولی به سبب برخی اقتضائات فرهنگی و اجتماعی مصرف کننده کالا و خدمات در خرید کالای مورد نیاز خود کماکان نگاه و مطالبات خود را از محصولات و تولیدات مشابه خارجی پیگیری می کند؛ لذا توجه کمتری را به تولیدات داخلی معطوف می کند. چرا که احساس می شود تولید داخل از مقبولیت و مشروعیت لازم برخوردار نیست؛ این نوع تولید کنندگان برای حل مشکل عموماً کالای خود را با شکل و لعاب کالای خارجی تولید و ارائه کرده و سعی در معرفی کالای خود بعنوان یک برند خارجی می کنند. چرا که تولید کننده دریافته است که محصولات تولیدی ممکن است در فرایند عرضه باوجود کیفیت مناسب و حتی در مواردی بالاتر از مشابه خارجی نتواند بازار فروش مناسبی را پیدا کند.جالب است گفته شود هم اکنون در کشور محصولاتی وجود دارند که مصرف کننده به آنها به چشم محصولات خارجی نگاه می کند و از آنها رضایت مطلوبی هم دارد؛ مطابق برآورد کارشناسان و فعالان عرصه لوازم خانگی در بخش صوتی و تصویری نزدیک به 80درصد محصولات موجود در بازار با برند خارجی که مورد استقبال جامعه هم است در داخل کشور تولید می شوند. برندهای معروف کره ای و ژاپنی بعنوان برندهایی که توانسته اند بخش متنابهی از بازار کشور را در اختیار داشته باشد، بجز در چند قلم تولیدات در این بخش توانسته اند در بسیاری از محصولات، خطوط تولید را در کشور ایجاد کرده ولی کماکان محصول را به عنوان تولید خارجی ارائه می کنند و البته موفقیت های لازم را هم در کسب حداکثری بازار بدست آورده اند.

در این نوع جریان عموماً علاوه بر مشتری مداری تلاش و همت بسیار زیادی از سوی تولید کننده برای نوآوری منطبق با استاندارهای جهانی و رعایت حقوق مصرف کننده و حفظ اعتبار و ارزش برند خارجی تولیدی می شود؛ عموماً این نوع بنگاههای اقتصادی با ظرفیت مناسبی از تولید فعالیت می کنند و مشتریان محصولات تولیدی را به پایبندی به محصولات خود ملتزم کرده‌اند. در همین خصوص محمد حسن نعمت الهی کارشناس ارشد اقتصادی و کنترل و نظارت بازار معتقد است که در تولیدات صوتی و تصویری که تحت لیسانس کشورهای ژاپن و کره هم اکنون در داخل کشور تولید می شوند، با استقرار کارشناسان کنترل کیفیت شرکت خارجی ارائه دهنده لیسانس تولید ، کنترل بسیار دقیقی بر کیفیت محصول تولیدی انجام می‌شود و این کارشناسان بصورت مستمر محصولات تولیدی را کنترل و ارزیابی کرده و بعضاً نمونه هایی هم برای ارزیابی و کنترل دقیق تر به کشور مبدا ارسال می کنند.

وی در این حوزه با تجلیل از برخی تولیدات داخلی و با معرفی نمونه‌ای حتی پا را هم از این فراتر می‌گذارد و معتقد است در حوزه لوازم خانگی صوتی و تصویری هم اکنون محصولاتی در کشور تولید می شود که از نظر کیفیت و تناسب با نیازهای کشور هیچ کاستی نسبت به تولیدات خارجی وجود ندارد، ولی به سبب عدم آگاهی‌های و برخی عادات نامناسب اجتماعی در اولویت خرید مردم قرار ندارد. در حالی که مصرف کننده در صورت آگاهی از ویژگی های این محصول می‌تواند آن را با قیمتی مناسب‌تر از نمونه خارجی خریداری کند.

در همین راستا در حوزه پوشاک هم شرایط به همین شکل بوده و بسیاری از برندهای معروف با کیفیتی که بعنوان کالای خارجی در فروشگاههای لوکس و با قیمت های بالا عرضه می شود، عموماً تولید دست توانمند کارگر ایرانی است، ولی متاسفانه این کالا با برند ایرانی امکانی برای عرضه نخواهد داشت، چرا که مشتری ایرانی با مشاهده نام ساخت ایران به سبب سابقه ذهنی قبلی از خرید محصول خودداری می کند. در مواردی در این حوزه مطابق نظرکارشناسان برخی از تولیدات داخلی مجبورند برای جلب نظر مشتریان پس از تولید طی فرایندی لیبل و برچسب خارجی را به شکل مناسبی بر روی لباس درج کنند تا مصرف کننده با تلقی برند خارجی تمایل به استفاده از آنها داشته باشد

3- دسته دیگری از تولید کنندگان در کشور هم اکنون در حال فعالیت هستند که محصولات خود را با نام و برند ایرانی عرضه می کنند و اتفاقاً توانسته اند مقبولیت و مشروعیتی را هم برای خود فراهم کنند.

نکته جالب اینکه در این نوع تولید حتی فرایند قاچاق هم نتوانسته است تاثیر مخربی جدی بر جریان تولید این محصولات داشته باشد چرا که کیفیت و قیمت این نوع محصولات مورد توجه مصرف کنندگان بوده و نمونه‌های مشابه خارجی هم نتوانسته است قیمت و کیفیت محصول را خیلی تحت الشعاع خود قرار دهد. بعنوان نمونه در حوزه کیف و کفش در حال حاضر شاهد عرضه محصولات داخلی بسیار با کیفیتی با برندهای ایرانی در بازارهای جهانی هستیم. محصولاتی که با ثبت و احترام به ارزش برند خود توانسته اند اعتبار و جایگاه بسیار مناسب و مطلوبی را در بین رقبای بین المللی قدرتمند خود کسب کنند. البته این محصولات هم در بازار داخلی به فراخور سلیقه و بودجه مشتریان کالاهایی با کیفیت متنوع را ارائه می کنند. این دسته از تولیدات بشدت نیازمند حمایت دولت و مردم بوده و تلاش و همت بسیار بالایی را برای استمرار حضور خود در بازارهای جهانی می طلبند.

چرم ایرانی و محصولات چرمی داخلی امروزه در جهان شهرت و آوازه بسیار بالایی یافته و محصولات تولید این شرکت های بی ادعا در نمایشگاه‌های خارجی نظر هر مشتری مشکل پسندی را به خود جلب می‌کند. در این نوع بنگاهها اگرچه از ظرفیت‌های بسیار بالایی از اشتغال وجود دارد، ولی متاسفانه به سبب برخی مشکلات و نارسایی های داخلی مثل نبود قوانین حمایتی مناسب و توجه نداشتن و نبود اقبال عمومی به سبب گرانی محصول و البته برخی تحریم های ناروا بازارهای مناسبی برای محصولاتی از این دست بصورت پایدار و مستمروجود ندارد و برخی از این بنگاهها با خطر ورشکستگی و سقوط مواجه می شوند. لذا نیاز به مجاهدت در حمایت از این نوع تولیدات بشدت احساس می شود. در این دسته برخی تولید کنندگان چینی ، سرامیک و حتی مبلمان هم جای می گیرند.

البته در این حوزه محصولاتی در زمینه مواد شوینده و پاک کننده و حتی محصولات سلولزی هم دیده می‌شوند. این محصولات هم توانسته‌اند استاندارهای بسیار بالایی از تولید را با قیمت های منطقی در معرض استفاده جامعه و بازارهای منطقه ای قرار داده و تقریباً بالای 90درصد بازار داخلی کشور را به خود اختصاص دهند. این محصولات با افتخار به نام و برند ایرانی در جامعه وجود دارند و مصرف کننده را به استفاده از محصولات خود قانع کرده اند. البته در این نوع محصولات تلاش‌های زیادی برای جلب بازارهای جهانی و منطقه ای انجام شده است و بازارهای خوبی هم کسب شده، ولی به سبب برخی موضوعات و مشکلات منطقه ای و جهانی بازارهای صادراتی این نوع محصولات با تهدیدهایی مواجه است؛ لذا تولید کننده به سبب برخی مشکلات مانند وجود تورم سالانه و افزایش هزینه های سربار همواره در رنج بوده و برای جبران هزینه ها تلاش در جهت افزایش قیمت محصولات خود یا استقراض ار سیستم بانکی می کند که این موضوع هم تا حدودی بازارداخلی آنها را با تهدیدمواجه می‌کند. در این حوزه هم بسیاری از صنایع تبدیلی غذایی، فرش و... جای می گیرند.

4-برای گروه دیگری از تولیدات هنوز مزیت های نسبی تولید برای محصولات در کشور ایجاد نشده و اتفاقاً در این نوع تولیدات از جمله بسیاری از گوشی های نسل جدید تلفن همراه و محصولات خاص کامپیوتری، و... بازار قاچاق کالا رونق فراوانی دارد که علیرغم تلاش های انجام شده هنوز تا رسیدن به استانداردهای مطلوب راه زیادی احساس می شود.

ادامه دارد

غلامعلی رموی...